W dniach 22-23 czerwca 2021r. odbyły się otwarte, społeczne warsztaty wypracowania koncepcji i projektu Tajemniczego Ogrodu, który powstaje na nieużytku cmentarza żydowskiego w Bielsku-Białej. Warsztaty, w których wzięli udział mieszkańcy, zaproszeni goście i współgospodarze procesu, pozwoliły na zebranie pomysłów i przedstawienie różnych punktów widzenia zagospodarowania części niegrzebalnej cmentarza żydowskiego. Wyniki prac zostaną przedstawione i przedyskutowane w ramach kolejnego warsztatu we wrześniu br. Tajemniczy Ogród powstaje w ramach projektu Klubu Gaja „Święto Drzewa – ogrody dla klimatu” i realizowany jest we współpracy z Miastem Bielsko-Biała, Gminą Wyznaniową Żydowską w Bielsku-Białej i Galerią Bielską BWA.
Szeroka reprezentacja uczestników warsztatów objęła przedstawicieli m.in. organizacji pozarządowych, firm, szkół, w tym nauczycieli i uczniów, sąsiadów, przedstawiciela związku wyznaniowego Ewangelicko-Augsburskiego i innych aktywnych obywateli miasta i regionu. W pierwszym dniu warsztatowym, który odbył się w Willi Sixta Galerii Bielskiej BWA, eksperci i zaproszeni goście przedstawili uczestnikom warsztatów kontekst historyczny, przyrodniczy i społeczny cmentarza żydowskiego. W sesji w prowadzającej wzięli udział: Dorota Wiewióra – przewodnicząca Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Bielsku-Białej, Beata Żukiewicz z Wydziału Ochrony Środowiska i Energii Urzędu Miasta Bielsko-Biała, Jacek Proszyk – historyk i religioznawca, Zbigniew Wilczek – biolog z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Jacek Bożek z Klubu Gaja, Krzysztof Rostański – architekt krajobrazu i planowania przestrzennego z Politechniki Śląskiej, Marek Piwowarski – architekt krajobrazu i moderator spotkania. Po dyskusji, uczestników zaproszono na spacer po terenie cmentarza, części grzebalnej i niegrzebalnej. Słuchano opowieści o historii społeczności żydowskiej, niezwykłych postaciach z nią związanych i ich wpływu na historię miasta oraz poznawano urzekające piękno przyrody tego miejsca.
W kolejnym dniu, warsztaty rozpoczęto w Domu Ceremonii na cmentarzu żydowskim. Później pracowano w grupach, w otoczeniu kirkutu i śpiewu ptaków. Grupa przyrodnicza wybrała się w teren. Przedstawiając swoje pomysły i wnioski zdecydowanie podkreślała, że nieużytkowana część cmentarza żydowskiego jest ostoją dzikiego życia w centrum miasta i powinna taką pozostać aby służyć edukacji ekologicznej oraz miłośnikom przyrody i spokoju.
Zbigniew Wilczek, biolog, podsumowując pracę grupy przyrodniczej, powiedział – „Struktura lasu, który wykształcił się spontanicznie na nieużytku cmentarza, stwarza możliwości bytowania i rozrodu ptaków, których śpiewu można było słuchać w trakcie warsztatów. Uczestnicy warsztatów byli zgodni aby jak w najmniejszym stopniu ingerować w leśną część cmentarza. Ścieżki spacerowe oraz miejsca do odpoczynku w postaci ławek czy altany powinny być zlokalizowane na obrzeżach cmentarza, gdzie w chwili obecnej dominuje wymagająca zwalczania roślina inwazyjna jaką jest rdestowiec ostrokończysty. Miejsce, gdzie składowany był gruz betonowy powinno zostać zaprojektowane jako ogród roślin ozdobnych, które zdziczały na terenie cmentarza. W sąsiedztwie muru, gdzie odprowadzana jest woda opadowa istnieją optymalne warunki to lokalizacji oczka wodnego służącego do kąpieli oraz jako poidło dla ptaków”.
Grupa edukacyjno-społeczna podkreśliła, że Tajemniczy Ogród może stać się unikalnym miejscem do edukacji pogłębionej i uważnej, obserwacji przyrody. Proponowano, aby ogród służył także szkoleniom nauczycieli. Edukacja powinna angażować mieszkańców w opiekę nad zielenią czy działania artystyczne wplecione w przyrodę miejsca. Dla tej grupy, ważna była kwestia wprowadzenia ograniczeń dostępności do tego miejsca, by nie zniszczyć sacrum jaką tutaj jest dzika przyroda. Podkreślano, by grupy odwiedzające ogród były nieduże. Postulowano, by zachować zasadę zamknięcia ogrodu tak jak i cmentarza w szabas (sobotę).
Jacek Bożek z Klubu Gaja, mówiąc o pracach w grupie społeczno-edukacyjnej, dodaje – „Już sama słowo „tajemniczy” odnosi się do miejsca ukrytego i niedostępnego. Miejsca, które wprowadza nas w stan skupienia, który umożliwia dostrzeżenie przenikających się związków pomiędzy tradycją, kulturą, przyroda i naszymi codziennymi rytuałami. Wnioskuje z wypowiedzi uczestników, że zachowanie tej tajemniczości powinno być kluczowe w naszej pracy projektowej”.
Grupa historyczno-kulturowa, pod opieką Jacka Proszyka, historyka i religioznawcy, zwracała uwagę na konieczność rozwiązań prawnych służących przekwalifikowaniu terenu i konieczności wydzielenia części przyrodniczej od nagrobków przeniesionych z cmentarza żydowskiego w Białej. Przy planowaniu zagospodarowaniu terenu proponowano udrożnienie bramy od ul. Konopnickiej, poprowadzenie ścieżek wokół murów oraz zaprojektowanie obiektów nawiązujących do historii gminy i osób ważnych dla historii miasta, tak aby zachować ciągłość przekazu i historii miejsca.
Marek Piwowarski, architekt krajobraz i moderator warsztatów, podsumowuje –„Na wszystkich ogromne wrażenie zrobiła obfita dzikość ogrodu położonego w centrum miasta. Uczestnicy wyrażali obawę czy otwarcie publicznego ogrodu nie sprawi, że teren zostanie zniszczony, a jego urok zniknie. Uczestnicy podkreślali, że bezwzględne jest zachowanie tajemniczości miejsca i tylko minimalne zagospodarowanie tak aby teren mógł funkcjonować jako ogród edukacyjny w związku z historią i bogactwem przyrodniczym miejsca. Uczestnicy warsztatu podkreślali wyjątkowość tej przestrzeni i postulowali aby w tworzeniu tego terenu nie powielać schematów myślenia o innych terenach zieleni. Zaskakujące dla organizatorów warsztatów było dążenie wszystkich uczestników do zachowania charakteru „zamkniętości” ogrodu mimo jego planowanego otwarcia dla mieszkańców – tak aby pozostał terenem, który tak jak uczestnicy warsztatu, każdy może odkryć dla siebie. W związku z tym pojawił się postulat aby nie otwierać ogrodu od strony ul. Konopnickiej i zachować główne wejście do niego poprzez cmentarz, do którego wejście prowadzi z ul. Cieszyńskiej. Podkreślano że Bielsko Biała ma skarb, który jest terenem wyjątkowym i pierwszorzędnym zadaniem jest ochrona tej wyjątkowości przed zniszczeniem”.
Krzysztof Rostański, architekt krajobrazu, który będzie przygotowywał projekt Tajemniczego Ogrodu, mówi – „Wnioski ogólne odnoszą się do konieczności fizycznego i wzrokowego wydzielenia terenu przeznaczonego na pochówki od części niegrzebalnej, której ma być nadana funkcja rekreacyjno-edukacyjna. Konieczne jest zapewnienie drogi dojazdu do terenu, dla prac pielęgnacyjnych i związanych z bieżącym funkcjonowaniem obiektu. Z punktu widzenia projektującego plan koncepcyjny konieczne jest znalezienie idei wiążącej motywy biblijne, zapisy halahy, teksty obecne na cmentarzu, teksty polskich pisarzy pochodzenia żydowskiego, być może teksty poetów niemieckich pochodzenia żydowskiego – z przyrodą i funkcjami edukacyjnymi społeczno-przyrodniczymi. Penetracja terenu powinna się ograniczać do strefy przy murze i zanikać w kierunku centrum terenu. Ze względu na wandalizm i zapewnienie bezpieczeństwa konieczne jest zapewnienie penetracji wzrokowej terenu z ewentualnym wyłączeniem ścisłego centrum”.
Wyniki prac grup dyskutowane były przez wszystkich uczestników warsztatów. Ogólne wnioski wskazują na to, by wprowadzane zmiany w ogrodzie dotyczyły tylko obszaru wokół muru. Cześć środkowa ogrodu – ostoja dzikiej przyrody, powinna zostać jak najmniej naruszona. Teren powinien pełnić głownie funkcje edukacyjne, a elementy tej edukacji związane czy to z historią miejsca czy przyrodą lub sztuką też powinny zostać zlokalizowane w wokół ogrodu, wzdłuż murów otaczających przestrzeń.
Prace nad planowaniem zagospodarowania terenu jeszcze się nie zakończyły. Zostaną przedstawione i przedyskutowane w ramach kolejnego warsztatu we wrześniu br.
ZOBACZ ZDJĘCIA Z WARSZTATÓW >>>
Projekt „Święto Drzewa – ogrody dla klimatu” realizowany jest z dotacji programu Aktywni Obywatele – Fundusz Krajowy finansowanego z Funduszy EOG
